Αδριάνειο Υδραγωγείο, Ολυμπιακό Χωριό, Δήμος Αχαρνών
Η κατασκευή του Αδριάνειου Υδραγωγείου της Αθήνας ξεκίνησε από τον αυτοκράτορα Αδριανό (117-138 μ.Χ.) και ολοκληρώθηκε από τον διάδοχό του Αντωνίνο Ευσεβή (138-161 μ.Χ.). Η κεντρική του αρτηρία αποτελείται από υπόγεια σήραγγα λαξευμένη στο φυσικό έδαφος, ύψους π. 1,20μ - 1,60μ και πλάτους 0,50μ. Το έργο κατασκευάστηκε με τη διάνοιξη 465 φρεατίων κατά μήκος της χάραξης με μέγιστη διάμετρο 1,40 μ. και βάθος από 10μ. μέχρι 42 μ., που απείχαν μεταξύ τους 33-37 μ. Ο κύριος άξονας του υδραγωγείου ξεκινούσε από την “κεκλιμένη στοά” στην περιοχή του σημερινού Ολυμπιακού Χωριού στον Δήμο Αχαρνών και κατέληγε μετά από περίπου 20 χλμ στη δεξαμενή της ομώνυμης πλατείας στο Κολωνάκι, διασχίζοντας τις περιοχές Αχαρνές, Κηφισιά, Μεταμόρφωση, Ηράκλειο, Μαρούσι, Χαλάνδρι, Ν. Ψυχικό και Αμπελοκήπους. Η χάραξή του ακολούθησε την πιο ήπια από πλευράς υψομετρικών μεταβολών διαδρομή και λειτούργησε κυρίως μαστεύοντας νερό διερχόμενο μέσα από τα υδροφόρα στρώματα και δευτερευόντως μεταφέροντας νερό από πηγές στους πρόποδες της Πάρνηθας. Το υδραγωγείο ενισχυόταν και από αρκετούς παράπλευρους τροφοδοτικούς κλάδους που συνδέθηκαν με την κύρια σήραγγα σε διάφορες τοποθεσίες, κυρίως πάνω σε άξονες ρεμάτων που συναντούσε στην πορεία του.
Το Αδριάνειο Υδραγωγείο στην αρχαιότητα λειτούργησε για μερικούς αιώνες και στη συνέχεια εγκαταλείφθηκε. Τέθηκε ξανά σε λειτουργία μετά την ίδρυση του ελληνικού κράτους και τη μεταφορά της πρωτεύουσας στην Αθήνα το 1847, προκειμένου να αντιμετωπιστεί το οξυμένο υδροδοτικό πρόβλημα της πρωτεύουσας. Στα επόμενα χρόνια, μεταξύ των ετών 1870 και 1931, πραγματοποιήθηκαν διαδοχικοί καθαρισμοί και επισκευές, κυρίως στο καταληκτικό τμήμα του, ενώ στα τελευταία 2,3 χλμ τοποθετήθηκαν μεταλλικοί αγωγοί. Έτσι, το υδραγωγείο αποτέλεσε την κύρια πηγή ύδρευσης της Αθήνας μέχρι το 1931 που ολοκληρώθηκε το φράγμα του Μαραθώνα, ενώ συνέβαλε βοηθητικά μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 1970.
Η αρίθμηση των φρεατίων στην παλαιότερη σειρά μηκοτομών (1925) από το ιστορικό αρχείο της ΕΥΔΑΠ ξεκινάει με τον αριθμό 1 στο Κολωνάκι. Μετά το 1925 διατηρήθηκαν και αριθμήθηκαν περίπου 300 θέσεις φρεατίων από την Ελληνική Εταιρεία Υδάτων (ΕΕΥ), με τον αριθμό 1 να βρίσκεται στον Άγιο Δημήτριο Αμπελοκήπων και τον αριθμό 300 στο Δήμογλι (το σημερινό Ολυμπιακό Χωριό). Σήμερα υπάρχουν 390 εντοπισμένα φρεάτια του υδραγωγείου. Τα 228 είναι ορατά και τα 174 από τα ορατά βρίσκονται σε δημόσιους χώρους.
Εντός των ορίων του Δήμου Αχαρνών συναντώνται:
- 59 φρεάτια του κύριου άξονα του Αδριανείου Υδραγωγείου (αρ.240-299) εκ των οποίων τα 44 είναι ορατά Η αρίθμηση των φρεατίων ξεκινάει από το νότιο όριο του Δήμου Αχαρνών, στα σύνορα με τον Δήμο Κηφισιάς (ακριβώς Δ. του Κηφισού ποταμού) (αρ.240), και καταλήγει αμέσως νότια της αφετηρίας της υπόγειας σήραγγας (“Κεκλιμένη στοά”) εντός του Ολυμπιακού Χωριού (αρ. 299). Από τα 59 σημειωμένα φρεάτια τα 40 εντοπίζονται εντός ή πέριξ ιδιωτικών χώρων (αρ.240-279), ενώ τα 19 εντοπίζονται σε δημόσιο χώρο (χώρος πρασίνου Ολυμπιακού Χωριού) (αρ.280-299) (φωτ.1).
- “Κεκλιμένη στοά” στο Ολυμπιακό Χωριό: Πρόκειται για την αφετηρία της υπόγειας σήραγγας του Αδριανείου Υδραγωγείου. Το νερό που έφτανε από επιφανειακό κανάλι διοχετευόταν στη σήραγγα του κυρίου άξονα του υδραγωγείου με μέση κλίση (από την επιφάνεια ως τα 30μ. βάθος) 22ο. Το επιφανειακό κεκλιμένο τμήμα της μήκους 17μ. είναι λαξευμένο στο φυσικό έδαφος και τα τοιχώματά του είναι επενδεδυμένα με κονίαμα (Β. τμήμα) και με οπτόπλινθους (Ν. τμήμα). Το υπόγειο τμήμα της έχει μήκος περίπου 85.5μ., μέγιστο πλάτος 1,10μ. και μέγιστο ύψος 1.60μ., και τα τοιχώματά του είναι στο μεγαλύτερο μέρος τους επενδεδυμένα με οπτοπλίνθους πάνω στις οποίες στηρίζεται η καμαρωτή, αμφικλινής ή επίπεδη κάλυψη της οροφής της σήραγγας (φωτ.2-6).
- Υπόγειοι ενισχυτικοί κλάδοι στο Ολυμπιακό Χωριό (κλάδος Γ, κλάδος Δ1, Δ2):
Ο κλάδος Γ, με κατεύθυνση ΒΔ-ΝΑ, . Αναφέρεται στο αρχείο της ΕΥΔΑΠ ως αρχαίος, ενώ κανένα από τα τρία φρεάτιά του (299 1D-3D) δεν σώζεται ορατό.
Ο κλάδος Δ1 (φρεάτια 299 1A-4A και 7A-16A) με κατεύθυνση ΒΑ-ΝΔ συμβάλλει και αυτός στο φρέαρ αρ.299, ενώ ο κλάδος Δ2 (φρεάτια 299 5A-6A) με κατεύθυνση ΒΔ-ΝΑ συμβάλλει στο φρεάτιο 299 4Α. Έχουν κατασκευαστεί σύμφωνα με τα αρχεία της ΕΥΔΑΠ σε δύο φάσεις στις αρχές του 20ου αιώνα (1901-1903, 1908). Από τον κλάδο Δ2 δεν είναι ορατό κανένα φρεάτιο, ενώ από τον κλάδο Δ1 σώζονται ορατά 5 φρεάτια.
- Επιφανειακοί αγωγοί στο Ολυμπιακό Χωριό (κλάδος Α και κλάδος Β): Πρόκειται για δύο αγωγούς λαξευμένους στο φυσικό έδαφος με διατομή σε σχήμα ανεστραμμένου Π. Ορίζονται από τοιχία με αργούς λίθους, και έχουν βάθος 60-80 εκ. και πλάτος 40 εκ. Σε πολλά σημεία σώζεται επίστρωση από υδραυλικό κονίαμα στα τοιχώματα και στον πυθμένα, ενώ άλλα σημεία διαθέτουν κάλυψη από ντόπιους αργούς λίθους ή από σχιστόπλακες. Ο κλάδος Α, με κατεύθυνση Β-Ν, είναι αυτός που απολήγει στην “κεκλιμένη στοά” (φωτ.7), ενώ ο κλάδος Β, με κατεύθυνση ΒΑ-ΝΔ, συμβάλλει στον κλάδο Α λίγο πριν το βόρειο όριο του Ολυμπιακού Χωριού (φωτ.8). Χρησιμοποιούνταν για την διοχέτευση των υδάτων της Πάρνηθας στο Αδριάνειο Υδραγωγείο. Οι δύο αυτοί επιφανειακοί κλάδοι διαθέτουν νεότερα κατασκευαστικά στοιχεία, αλλά καθώς συνδέονται άμεσα με την υπόγεια σήραγγα αποτελώντας προέκταση της “κεκλιμένης στοάς” θεωρούνται σύγχρονοι με τον κύριο άξονα του Αδριανείου Υδραγωγείου, έχοντας υποστεί επισκευές κατά τη χρήση τους ανά τους αιώνες.
- Νεότεροι ενισχυτικοί κλάδοι Βαρυμπόμπης και Καρυδιάς: Στα τέλη του 19ου – αρχές 20ου αι. ο Δήμος Αθηναίων πραγματοποίησε εργασίες για την αύξηση της παροχής του Αδριανείου Υδραγωγείου, και τότε κατασκευάστηκαν ο κλάδος της Καρυδιάς, με κατεύθυνση ΒΔ-ΝΑ, που μετέφερε νερό από την Πάρνηθα, καθώς και το ρηχό υδραγωγείο Βαρυμπόμπης, με κατεύθυνση ΒΑ-ΝΔ, το οποίο οδηγούσε τα νερά της Αμπολής και της Κιθάρας στο Ολυμπιακό Χωριό και διατηρεί επιφανειακά τμήματα και 35 φρεάτια μικρού βάθους με νοτιότερο το φρεάτιο αρ. 300 εντός του Ολυμπιακού Χωριού.
Κατά τη διάρκεια των Ολυμπιακών Αγώνων του 2004 τοποθετήθηκε από την τότε αρμόδια Εφορεία Αρχαιοτήτων (Β΄ΕΠΚΑ) σε συνεργασία με την εταιρεία «ΟΛΥΜΠΙΑΚΟ ΧΩΡΙΟ Α.Ε», ένα στέγαστρο πάνω από το επιφανειακό τμήμα της “κεκλιμένης στοάς” (Σ1 στο τοπογραφικό), καθώς και επτά στέγαστρα σε επιλεγμένα σημεία των δύο επιφανειακών αγωγών (Σ2-8 στο τοπογραφικό) (φωτ.9, 9α), τα οποία, μετά από διαδοχικούς συστηματικούς βανδαλισμούς και κλοπή των μεταλλικών τους στοιχείων, αφαιρέθηκαν το 2018 από την ΕΦΑΔΑ καθώς αποτελούσαν κίνδυνο για τη δημόσια ασφάλεια και για το μνημείο. Ταυτόχρονα πραγματοποιήθηκε η πλήρωση των ακάλυπτων τμημάτων του αγωγού μέχρι το χείλος με χαλίκι οδοποιίας(3Α), προκειμένου αφενός να διατηρηθεί ορατή η πορεία του επιφανειακού κλάδου, αφετέρου να προστατευτεί το μνημείο από τις καιρικές συνθήκες και τη βλάστηση.
Το 2019 ολοκληρώθηκε το ερευνητικό έργο «Εργασίες διερεύνησης του Αδριάνειου Υδραγωγείου της Αθήνας και καταγραφή της υφιστάμενης κατάστασης σε συγκεκριμένα υπόγεια τμήματά του», που αποτελεί συνεργασία του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου με την ΕΥΔΑΠ και τις αρμόδιες Εφορείες Αρχαιοτήτων (https://www.itia.ntua.gr/el/project_reports/197/).
Εντός του 2021 σε συνεργασία της ΕΦΑΔΑ με την ΕΥΔΑΠ ΑΕ πραγματοποιήθηκαν εργασίες διαμόρφωσης και ανάδειξης στον αρχαιολογικό χώρο του Αδριανείου Υδραγωγείου στο Ολυμπιακό Χωριό στον Δήμο Αχαρνών, και συγκεκριμένα η απομάκρυνση των σύγχρονων επιχώσεων από το εσωτερικό της ‘κεκλιμένης στοάς’. Στο πλαίσιο αυτής της συνεργασίας σχεδιάστηκε και τοποθετήθηκε νέα ενημερωτική πινακίδα στην ‘κεκλιμένη στοά’ και αντικαταστάθηκε η μεταλλική πόρτα στην είσοδο της στοάς (φωτ.10).
5661