Ναός Αγίου Αθανασίου, Ελαιώνας, Δήμος Μεγαρέων
Ο Ναός του Αγίου Αθανασίου, βρίσκεται σε απόσταση μόλις 200 μ. νοτιοανατολικά του ναού του Χριστού. Ανήκει και αυτός στον αρχιτεκτονικό τύπο του απλού τετρακιόνου σταυροειδούς εγγεγραμμένου τρουλαίου ναού. Τα μορφολογικά του χαρακτηριστικά συνηγορούν υπέρ μίας πιθανότερης χρονολόγησης στο 13ο αι., αν και έχουν προταθεί χρονολογήσεις από τον 11ο αι. μέχρι και τους μεταβυζαντινούς χρόνους. Στα ανατολικά διαμορφώνεται τρίπλευρη εξωτερικά αψίδα Ιερού. Και εδώ, όπως και στο γειτονικό ναό του Χριστού, υπήρχε καμαροσκεπής νάρθηκας, από τον οποίο σήμερα σώζονται μόνο ελάχιστα λείψανα της θεμελίωσης και η γένεση της καμάρας.
Η τοιχοποιία του ναού έχει κατασκευασθεί κατά το ατελές πλινθοπερίκλειστο σύστημα, από ημιλαξευμένους εγχώριους κογχυλιάτες λίθους, με ενσωματωμένους αρχαίους δόμους και μαρμάρινα αρχιτεκτονικά μέλη σε δεύτερη χρήση.
Ο ναός στην αρχική του φάση είχε τρεις εισόδους. Ένα δίλοβο άνοιγμα στο δυτικό τοίχο, μέσω του οποίου εξασφαλιζόταν η επικοινωνία του κυρίως ναού με τον νάρθηκα, τοξωτή θύρα στον νότιο τοίχο και θύρα στο βόρειο τοίχο, που στέφεται με πεταλόμορφο τόξο. Πιθανότατα κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας, τα ανοίγματα αυτά φράχθηκαν και παρέμεινε μία είσοδος στη δυτική πλευρά, που αντιστοιχούσε στο νότιο τμήμα του αρχικού δίλοβου ανοίγματος.
Το δίλοβο άνοιγμα αποκαλύφθηκε κατά τις εργασίες αφαίρεσης των επιχρισμάτων της δυτικής όψης του ναού, οι οποίες πραγματοποιήθηκαν από την 1η Εφορεία Αρχαιοτήτων μετά το σεισμό του 1981. Στη βόρεια παρειά του ανοίγματος αποκαλύφθηκε τοιχογραφία της Αγίας Κυριακής, η οποία ανάγεται στο α' μισό του 13ου αι. και παρέχει μία χρονολόγηση ante quem του μνημείου. Για λόγους προστασίας, η τοιχογραφία αποτοιχίσθηκε, συντηρήθηκε και σήμερα εκτίθεται στο Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο.
Κατά την πρόσφατη αποκατάσταση του μνημείου, η δυτική είσοδος με το δίλοβο άνοιγμα και η νότια είσοδος αποκαταστάθηκαν στην αρχική τους μορφή, ενώ η βόρεια είσοδος παρέμεινε κλειστή, για λόγους προστασίας από τις καιρικές συνθήκες.
Ο ναός παλαιότερα πρέπει να ήταν κατάγραφος, σήμερα ωστόσο διατηρούνται ελάχιστα κατάλοιπα του τοιχογραφικού διακόσμου, τα οποία και στερεώθηκαν στο πλαίσιο του πρόσφατου αναστηλωτικού έργου.
Μέχρι το 1945 στη νότια πλευρά του ναού υπήρχε ξυλόστεγο υπόστεγο, το οποίο, σύμφωνα με αναμνηστική επιγραφή τοποθετημένη στη νότια πλευρά του ναού, αντικαταστάθηκε με άλλο, εξαιρετικά ακαλαίσθητο στέγαστρο από οπλισμένο σκυρόδεμα, το οποίο κάλυπτε τη δυτική, τη νότια καθώς και τμήμα της ανατολικής πλευράς του μνημείου. Κατά το πρόσφατο αναστηλωτικό έργο, το στέγαστρο από οπλισμένο σκυρόδεμα καθαιρέθηκε και στη θέση του κατασκευάσθηκε, στη νότια πλευρά του ναού, ένα μονόρριχτο ξύλινο κεραμοσκεπές στέγαστρο, πολύ μικρότερων διαστάσεων, στηριζόμενο σε τέσσερις κτιστούς πεσσούς.
Στον περιβάλλοντα χώρο περιμετρικά του μνημείου υπάρχουν κάποια αρχιτεκτονικά κατάλοιπα και πηγάδι που ενδεχομένως παραπέμπουν στην ύπαρξη κάποιας μικρής Μονής ή κάποιου μεγαλύτερου παλαιότερου ναού, επάνω στα ερείπια του οποίου χτίσθηκε ο βυζαντινός ναός. Ο περιβάλλων χώρος του ναού αναδιαμορφώθηκε στο πλαίσιο του αναστηλωτικού έργου, ενώ στερεώθηκαν και τα λιγοστά κατάλοιπα της θεμελίωσης του νάρθηκα.
Ο ναός επλήγη από τους σεισμούς του 1981, οπότε και κατέρρευσε τμήμα του τρούλου του. Η τότε αρμόδια 1η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων προχώρησε σε εργασίες επισκευής και περίδεσης του τρούλου και υποστύλωσης των θόλων και στην αντιστήριξη του βόρειου τοίχου του μνημείου, επεμβάσεις που προστάτευσαν το ναό από την περαιτέρω επιδείνωση της στατικής κατάστασής του, μέχρι την πρόσφατη αποκατάστασή του από τη Διεύθυνση Αναστήλωσης Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Μνημείων, χάρη στην οποία το μνημείο κυριολεκτικά μεταμορφώθηκε σε ένα μικρό κόσμημα του Μεγαρικού κάμπου.
Η αποκατάσταση των ναών του Χριστού, του Αγίου Αθανασίου και του Αγίου Γεωργίου κατέστη τελικά δυνατή μετά την ένταξη τους στο συγχρηματοδοτούμενο Επιχειρησιακό Πρόγραμμα «Αττική» του ΕΣΠΑ 2007-2013. Το έργο, με τίτλο «Αποκατάσταση Ι. Ν. Αγίου Αθανασίου, Αγίου Γεωργίου του Τροπαιοφόρου και Μεταμορφώσεως του Σωτήρος Χριστού στον Ελαιώνα Μεγάρων» υλοποιήθηκε από τη Διεύθυνση Αναστήλωσης Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Μνημείων του ΥΠ.ΠΟ.Α., από το 2014 έως το 2016, «αναζωογονώντας» τα μνημεία και αναβιώνοντας την ανάμνηση της παλιάς τους αίγλης.
3802