Church of Agios Athanasios, Eleonas, Municipality of Megara

Ο Ναός του Αγίου Αθανασίου, βρίσκεται σε απόσταση μόλις 200 μ. νοτιοανατολικά του ναού του Χριστού και ανήκει στον αρχιτεκτονικό τύπο του απλού τετρακιόνου σταυροειδούς εγγεγραμμένου τρουλαίου ναού, διαστάσεων 6,50 X 5,90 μ. και ύψους 5 μ., χωρίς τον τρούλο. Τα μορφολογικά του χαρακτηριστικά συνηγορούν υπέρ μίας πιθανότερης χρονολόγησης στο 13^ο αι., αν και έχουν προταθεί χρονολογήσεις από τον 11^ο αι. μέχρι και τους μεταβυζαντινούς χρόνους. Στα ανατολικά φέρει τρίπλευρη εξωτερικά αψίδα Ιερού, ενώ δεν διαμορφώνονται προεξέχουσες του περιγράμματος κόγχες Πρόθεσης και Διακονικού, το ρόλο των οποίων εξυπηρετούν δύο μικρά κογχάρια, τραπεζιόσχημης και ημικυκλικής κάτοψης, που διαμορφώνονται αντίστοιχα στο πάχος του βόρειου και του νότιου τμήματος του ανατολικού τοίχου του ναού, εκατέρωθεν της αψίδας. Η Αγία Τράπεζα είναι κτιστή και καταλαμβάνει όλο το ανατολικό ημικυκλικό τμήμα της αψίδας του Ιερού. Και εδώ, όπως και στο γειτονικό ναό του Χριστού, υπήρχε καμαροσκεπής νάρθηκας, εγκάρσιος προς τον άξονα Α-Δ, από τον οποίο σήμερα σώζονται μόνο ελάχιστα λείψανα της θεμελίωσης και η γένεση της καμάρας.

Η τοιχοποιία του ναού έχει κατασκευασθεί κατά το ατελές πλινθοπερίκλειστο σύστημα, από ημιλαξευμένους εγχώριους κογχυλιάτες λίθους, με ενσωματωμένους αρχαίους δόμους και μαρμάρινα αρχιτεκτονικά μέλη σε δεύτερη χρήση.

Ο ναός στην αρχική του φάση είχε τρεις εισόδους. Ένα δίλοβο άνοιγμα με διαχωριστικό κίονα που φέρει επίθημα διακοσμημένο με φύλλα καλάμου στο δυτικό τοίχο, μέσω του οποίου εξασφαλιζόταν η επικοινωνία του κυρίως ναού με τον νάρθηκα, τοξωτή θύρα στον νότιο τοίχο και θύρα στο βόρειο τοίχο, που στέφεται με πεταλόμορφο τόξο. Πιθανότατα κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας, τα ανοίγματα αυτά φράχθηκαν και παρέμεινε μία είσοδος στη δυτική πλευρά, που αντιστοιχούσε στο νότιο τμήμα του αρχικού δίλοβου ανοίγματος.

Το δίλοβο άνοιγμα αποκαλύφθηκε κατά τις εργασίες αφαίρεσης των επιχρισμάτων της δυτικής όψης του ναού, οι οποίες πραγματοποιήθηκαν από την 1^η Εφορεία Αρχαιοτήτων μετά το σεισμό του 1981. Στη βόρεια παρειά του ανοίγματος αποκαλύφθηκε τοιχογραφία της Αγίας Κυριακής, ολόσωμης σε δέηση, με αρχοντική ενδυμασία, με την επιγραφή Η ΑΓΙΑ ΚΗΡΙΑΚΗ. Χρονολογείται στο α' μισό του 13ου αι. και παρέχει μία χρονολόγηση ante quem του μνημείου. Για λόγους προστασίας, η τοιχογραφία αποτοιχίσθηκε, συντηρήθηκε και σήμερα εκτίθεται στο Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο.

Κατά την πρόσφατη αποκατάσταση του μνημείου, η δυτική είσοδος με το δίλοβο άνοιγμα και η νότια είσοδος αποκαταστάθηκαν στην αρχική τους μορφή, ενώ η βόρεια είσοδος παρέμεινε κλειστή, για λόγους προστασίας από τις καιρικές συνθήκες.

Η αψίδα του Ιερού Βήματος, οι κεραίες του σταυρού και τα τέσσερα γωνιακά διαμερίσματα καλύπτονται με ημικυλινδρικούς θόλους. Τα τόξα στήριξης των θόλων και του τρούλου στηρίζονται σε τέσσερις αρράβδωτους κίονες, εκ των οποίων οι τρεις φέρουν ως κιονόκρανα βάσεις ιωνικών κιόνων και ο τέταρτος παλαιοχριστιανικό επίθημα.

Ο ναός παλαιότερα πρέπει να ήταν κατάγραφος, σήμερα ωστόσο ελάχιστα κατάλοιπα του τοιχογραφικού διακόσμου διατηρούνται και όλα φέρουν χτυπήματα με οξύ εργαλείο, προκειμένου να δεχθούν το επίχρισμα που σε επάλληλες στρώσεις κάλυψε τις τοιχογραφίες, προφανώς ως αποτέλεσμα επανειλημμένων επεμβάσεων αντιμετώπισης της εκτεταμένης φθοράς ή σε ορισμένες περιπτώσεις και της ολικής καταστροφής τους. Στο πλαίσιο του πρόσφατου αναστηλωτικού έργου, τα επιχρίσματα αφαιρέθηκαν και στερεώθηκαν τα σωζόμενα κατάλοιπα των τοιχογραφιών.

Μέχρι το 1945 στη νότια πλευρά του ναού υπήρχε ξυλόστεγο υπόστεγο, το οποίο, σύμφωνα με αναμνηστική επιγραφή που υπήρχε στο ναό, αντικαταστάθηκε με άλλο, εξαιρετικά ακαλαίσθητο στέγαστρο από οπλισμένο σκυρόδεμα, το οποίο κάλυπτε τη δυτική, τη νότια καθώς και τμήμα της ανατολικής πλευράς του μνημείου. Κατά το πρόσφατο αναστηλωτικό έργο, το στέγαστρο από οπλισμένο σκυρόδεμα καθαιρέθηκε και στη θέση του κατασκευάσθηκε, στη νότια πλευρά του ναού, ένα καλαίσθητο ξύλινο κεραμοσκεπές στέγαστρο, πολύ μικρότερων διαστάσεων, στηριζόμενο σε τέσσερις κτιστούς πεσσούς.

Στον περιβάλλοντα χώρο περιμετρικά του μνημείου υπάρχουν κάποια αρχιτεκτονικά κατάλοιπα και πηγάδι που ενδεχομένως παραπέμπουν στην ύπαρξη κάποιας μικρής Μονής ή κάποιου μεγαλύτερου παλαιότερου ναού, επάνω στα ερείπια του οποίου χτίσθηκε ο βυζαντινός ναός.

Ο περιβάλλων χώρος του ναού αναδιαμορφώθηκε στο πλαίσιο του αναστηλωτικού έργου, ενώ στερεώθηκαν και τα λιγοστά κατάλοιπα της θεμελίωσης του νάρθηκα.

Ο ναός επλήγη από τους σεισμούς του 1981, οπότε και κατέρρευσε τμήμα του τρούλου του. Η τότε αρμόδια 1^η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων προχώρησε σε εργασίες επισκευής και περίδεσης του τρούλου και υποστύλωσης των θόλων και στην αντιστήριξη του βόρειου τοίχου του μνημείου, επεμβάσεις που προστάτευσαν το ναό από την περαιτέρω επιδείνωση της στατικής κατάστασής του, μέχρι την πρόσφατη αποκατάστασή του από τη Διεύθυνση Αναστήλωσης Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Μνημείων, χάρη στην οποία το μνημείο κυριολεκτικά μεταμορφώθηκε σε ένα μικρό κόσμημα του Μεγαρικού κάμπου.

Monastery of Osios Meletios Kithaironos, Oinoi, Municipality of Mandra-Eidyllia Church of Agios Georgios, site Orkos, Eleonas, Municipality of Megara